Uyku, beynin ve bedenin kendini onardığı, öğrenmenin pekiştiği ve bağışıklık sisteminin güçlendiği aktif bir süreçtir. Buna rağmen uzun yıllar “pasif bir dinlenme hâli” sanılmıştır. Güncel bilimsel bulgular uykunun NREM (Non-REM) ve REM evrelerinden oluşan 90–120 dakikalık döngüler hâlinde seyrettiğini; gecede 4–6 döngünün tipik olduğunu göstermektedir. İlk saatlerde yavaş dalga (delta) uykusu baskınken gecenin ikinci yarısında REM süresi artar. Bu biyolojik örgü, yaşa ve bireysel farklılıklara göre değişirken, çevresel koşullar ve yaşam tarzı tarafından da şekillenir.
Aşağıdaki rehber; uykunun fizyolojisinden başlayıp insomnia (uykusuzluk), uyku apnesi, parasomniler, hipersomni sendromları ve huzursuz bacak gibi önemli uyku bozukluklarını belirti, tanı ve tedavi boyutlarıyla ele alır. İçerik, klinik uygulamada işe yarayacak şekilde uyku hijyeni ve kanıta dayalı tedavilere de geniş yer verir.
Tutarlı saatler (her sabah aynı saatte kalkmak), gündüz şekerlemelerinden kaçınma, akşam yoğun egzersiz ve uyarıcılardan uzak durma (kafein/nikotin/alkol), serin-karanlık-sessiz yatak odası, yatak odasını yalnızca uyku ve cinsellik için kullanma, yatmadan 2–3 saat önce ağır öğünleri bitirme, ılık duş/gevşeme rutini gibi ilkeler; hemen her uyku bozukluğunda tedavinin ilk basamağıdır.
Aşağıda klinikte en sık karşılaşılan durumlar ayrıntılandırılmıştır.
Uykuya dalma, uykuyu sürdürme ya da erken uyanma güçlüğü ile giden, en az 3 ay, haftada ≥3 gece süren ve gündüz işlevselliğini bozan durumdur. Birincil bir bozukluk olabileceği gibi depresyon, anksiyete, ağrı sendromları, endokrin/nörolojik hastalıklar, ilaçlar ve madde kullanımıyla ilişkili ikincil bir belirti de olabilir.
Bilişsel Davranışçı Terapi-Insomnia (CBT-I): Altın standart.
Uyarıcı kontrol: Uykun gelmeden yatağa girme; uyuyamazsan kalk-gevşe-tekrar dene; gündüz uyuma; sabah aynı saatte kalk.
Uyku kısıtlama: Yatakta geçirilen süreyi “gerçek uyku süresine” ayarlayıp kademeli genişletme.
Bilişsel yeniden yapılandırma, gevşeme (nefes, progresif kas gevşemesi).
Farmakoterapi: Kısa süreli ve hedefe yönelik; benzodiazepin/z-hipnotikler için en düşük doz–en kısa süre; rebound ve tolerans riskleri unutulmamalı. Kronik insomnia için tek başına ilaç önerilmez; altta yatan nedenler tedavi edilmelidir.
Dinlenme sırasında bacaklarda huzursuzluk/karıncalanma ile hareket etme dürtüsü, hareketle rahatlama ve gecede artış. Aile öyküsü ve dopaminerjik yanıta duyarlılık destekleyicidir; sıklıkla periyodik ekstremite hareketleri eşlik eder.
Gündüz tekrarlayan kısa ama dinlendirici uyku atakları, katapleksi (duyguyla tetiklenen tonus kaybı), uyku paralizisi ve hipnagojik/hipnopompik halüsinasyonlar ile seyreder. Tanıda MSLT (kısa uyku latensi, iki ve üzeri SOREM) ve gece polisomnografi yol göstericidir.
Tedavi:
6 aydan uzun sürekli uykululuk, uzun gündüz uykuları, sabah uyanma güçlüğü/uyku sarhoşluğu (sleep inertia) ile karakterizedir. Narkolepsiden SOREM yokluğu ile ayrılır. Modafinil ve davranışsal stratejiler temel yaklaşımdır.
Ergen erkeklerde daha sık; ataklar hâlinde hipersomnia, hiperfaji, hiperseksüalite, apatik-konfüze hâl. Atak dışı dönemler tamamen yakınmasız geçer. Tedavi semptomatiktir; atak tetikleyicilerinden kaçınma ve güvenlik önlemleri esastır.
Uykuda ≥10 sn süren apne veya belirgin hipoapne epizodları; AHİ (apne-hipoapne indeksi) ile derecelendirilir: 5–15 hafif, 16–30 orta, >30 ağır.
Riskler: Erkek cinsiyet, 40–65 yaş, obezite (BKİ↑), boyun çevresi↑, alkol/sedatifler, üst hava yolu darlıkları, endokrinopatiler (hipotiroidi, akromegali), kardiyometabolik hastalıklar.
Gündüz uykululuk/yorgunluk, konsantrasyon ve libido azalması, sabah baş ağrısı; geceleri yüksek sesli horlama, tanıklı apneler, boğulur gibi uyanmalar, nokturnal sık idrara kalkma.
Yavaş dalga uykusunda konfüzyon, yönelim bozukluğu, bazen otomatik davranışlar; çoğu çocuklukta iyi seyreder. Özel tedavi gerekmez; güvenlik önlemleri ve derin uykuyu artıran etmenlerden (uyku yoksunluğu, alkol, sedatifler) kaçınmak yeterli olur.
Derin uykunun ilk üçte birlik diliminde yatak dışı gezinti, uyandırma güçlüğü ve amnezi ile gider. Çocuklarda benign, erişkinde yaralanma riski taşır.
Tedavi: Çevresel güvenlik, düzenli uyku; dirençli olgularda kısa süreli benzodiazepin veya planlı uyarma yöntemleri.
Çocuklarda %1–6; uykunun başında çığlık, yoğun korku, otonomik belirtiler (taşikardi, terleme); sabah anımsama olmaz.
Tedavi: Güvenlik, tetikleyici azaltımı; seçilmiş olgularda benzodiazepin veya imipramin.
≥5 yaş ve tekrarlayıcı. Ailesel yatkınlık yüksektir. En önemli sorun utanç ve sosyal etkilerdir.
Tedavi: Davranışçı yaklaşımlar, gece sıvı/kafein kısıtlaması, alarm sistemleri; seçilmiş olguda farmakoterapi.
Uyku yakınmalarınız 3 aydan uzun sürdüyse, gündüz işlevinizi bozuyorsa, horlama/apne, ayaklarda huzursuzluk, uyurgezerlik/terör, aşırı uykululuk ya da uyku felci/kabuslar yaşıyorsanız kapsamlı bir değerlendirme gereklidir. İlk görüşmede ayrıntılı öykü, gerekirse uyku günlüğü ve laboratuvar/polisomnografi ile kişiye özel bir plan hazırlanır.
Uzman psikiyatri ekibimiz en geç 24 saat içinde sizinle iletişime geçer.
Kadınların yaşam döngüsünde yer alan regl (menstrüasyon) dönemi, yalnızca fizyolojik değil; aynı zamanda duygusal ve psikolojik değişimlerin de yoğun olarak yaşandığı bir süreçtir.
Devamını Oku
Depresyon yalnızca ruh halini değil, uyku düzenini ve biyolojik ritmi de derinden etkiler. Uyku, insan bedeninin yenilenme süreci olduğu kadar, zihinsel dengeyi korumanın da temel aracıdır.
Devamını Oku
Duygudurum bozuklukları özellikle major depresyon ve iki uçlu bozukluklar bireyin ruhsal dengesini, sosyal işlevselliğini ve yaşam kalitesini derinden etkileyen psikiyatrik rahatsızlıklardır.
Devamını Oku
